Қазақстанның су қорлары
Қазақстанның су ресурстары – Қазақстанның жер үсті суларының ресурсы сулылығы бойынша орташа көлемі 100,5 км3; соның ішінде не бары 56,5 км3-і ғана республика аумағында қалыптасқан, қалған көлемі Орта Азия мемлекеттерінен, Ресей Федерациясынан және Қытай Халық Республикасынан келетін өзен суларынан құралады.
Сипаттама
Өзен ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен неғұрлым аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көлемі 54,5 км3-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа есеппен жылда шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көлемі 58 км3-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км3-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты суларының қоры 15,1 км3-ді құрайды, оларды пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км3. Қайтымды сулардың көлемі 4 км3, су көздеріне қайта құйылған су 2 км3-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болып табылады.
Соңғы кезде су ресурстарының сандық және сапалық сарқылуы жүріп жатыр. Адамзат өз қажеттілігіне негізінен гидросфера жалпы көлемінің 1% құрайтын тұщы суды пайдаланады. Бұл мәселені шешу үшін әлемдік мұхит, жер асты және мұздықтардың суын тұщыландыруды қарастыру керек. Бұлардың ішінде жер асты суларының біршама болашағы бар.[1]
Қазақстан Республикасының меншікті сумен қамтамасыз етілуі-жылына бір адамға 37 мың м3/км2 немесе 6 мың м3. Қазақстанның үлкен аумағы мұхитқа шыға алмайтын ішкі көлдердің ағынсыз бассейндеріне жатады. Таулы аймақтарды қоспағанда, жауын-шашын шамалы.
Өзендердің жалпы су ресурстары 101 км3 құрайды, оның 57 км3 Қазақстан аумағында қалыптасады. Қалған көлем көршілес мемлекеттерден келеді: Ресей — 8 км3, Қытай — 19 км3, Өзбекстан — 15 км3, Қырғызстан-3 км3.
| Су қоры | км³ тағы тұщы су мөлшері |
|---|---|
| Көлдер | 190 |
| Су қоймалары | 95 |
| Өзендер | 101 |
| Жерасты сулары | 95 |
| Мұздықтар | 58 |
| Барлығы | 539 |
Теңіздері
Каспий теңізі
Каспий — дүние жүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны, үлкендігіне қарап теңіз деп атайды.
Ауданы — 376 000 км2. Ұзындығы шамамен 1200 шақырымға созылса, орташа ені — 300 шақырым. Теңіз жағалауының ұзындығы — 7000 км, оның солтүстік жағалауының басым бөлігі және шығыс жағалауының солтүстік жартысы Қазақстанға тиесілі (2340 км). Қалғаны Ресей, Әзірбайжан, Түрікменстан және Иран жерімен шектеседі.
Ең терең жері — 1025 м, орташа тереңдігі — 180 м. Маңғыстау, Қазақ, Қарабұғазкөл және т.б шығанақтары, 50-ге тарта аралдары бар (ірілері: Құлалы, Шешен, Артем, т.б). Ірі түбектері: Маңғыстау, Апшерон, Аграхан, Түрікменбашы, Шелекен.
Қыста солтүстігінің таяз бөлігі қатады. Каспийге 130-дай өзен құяды. Ағын су көлемінің 80%-ын Еділ, 5%-ын Жайық өзендері береді.
Теңізден бекіре тұқымдастары, майшабақ, табан, торта, көксерке, сазан көптеп ауланады. Каспий теңізі қара уылдырық өндіруден дүние жүзі бойынша алдыңғы орындардың бірінде.
Арал теңізі
Арал теңізі Қазақстанның Қызылорда және Ақтөбе облыстары мен Өзбекстан елінің аумағында орналасқан.
Арал теңізіне Орталық Азияның 2 аса ірі өзені — Әмудария мен Сырдария құяды.
Бірақ 1970 жылдан бастап көлге құятын өзен суының көлемі жоққа тән болғандықтан, булануға кеткен шығынды толтыруға шамасы жетпейді. Сондықтан теңіз суы жылдан жылға тартылып келеді. 1998 жылы теңіз деңгейі 18 метрге төмен түсіп. кетті.
Қазірде теңіз екі бөлікке бөлінген. Қыс бойы теңізді толығымен мұз басады. Суы 25 метрге дейінгі тереңдікті көруге болатын өте мөлдір болған. Арал теңізінде арал шоқыры, сазан, қаяз, торта, т.б балықтар бар. Соңғы кезде камбала жерсіндірілген.
Көлдері
Қазақстан Республикасында 48 262 көл бар, оның 45 248-нің ауданы 1 км2-ден аз. Ауданы 100 км2 — 21-ден асатын ірі көлдер. Қазақстанды жер бетіндегі ең үлкен көл, Каспий теңізі және басқа да ірі көл, Арал теңізі жуады. Сонымен қатар, республика аумағында әлемдегі ең үлкен көлдердің бірі-Балқаш орналасқан.
Қазақстан аумағы бойынша көлдер біркелкі емес орналасқан. Елдің солтүстік бөлігі барлық көлдердің 45% — приходится, орталық және оңтүстік бөліктері 36% - приходится құрайды, қалған аймақтарда тек 19% көлдер бар.
Қазақстан көлдерінің жиынтық бетінің ауданы 45 002 км2-ге жетеді. Судың жалпы көлемі — 190 км³.
Өзендері
Қазақстанда 85 022 өзен бар; оның 84 694-і ұзындығы 100 км-ге дейін, 305-і 500 км-ге дейін, 23-і ұзындығы 500-1000 км-ден асады. Өзен желісінің ең тығыздығы (0,4-1,8 км/км2) Алтай, хр таулы аудандарымен ерекшеленеді. Жетісу және Іле Алатауы. Өзен желісінің ең аз тығыздығы Арал және Каспий маңы құмды шөлдерінің аудандарында байқалады (0,03 км/км2-ден аз). Қазақстанда ұзындығы 10 шақырымдық белгіден асатын 7000-ға жуық өзен бар. Қазақстандағы өзендердің басым бөлігі Каспий және Арал теңіздерінің, Балқаш және теңіз көлдерінің ішкі тұйық бассейндеріне жатады, тек Ертіс, Есіл, Тобыл өз суларын Қара теңізге жеткізеді.
Жерасты сулары
Қазақстанның жер асты сулары — Қазақстан Республикасында жер асты суларының едәуір қоры бар. Оның пайдаланылатын болжамды қоры жылына 55 млрд м³ деп есептеледі. Барланған 456 кен орны мен 122 телімнен жылына 16 млрд текше метр тұщы және тұздылығы аз су қорларын пайдалануға болады деп белгіленген. Жер үсті сулары секілді жер асты сулары да өте-мөте әркелкі болып бөлінген. Бұл қорлардың 70%-нан астамы еліміздің оңтүстік және батыс аймақтарында. Жер асты суларының барланған жалпы қорынан 261 кен орны (57%) мен 71 телім (58%) пайдаланылады.
Су қоймалары
Қазақстан аумағында 309 су қоймасы бар, оның 83-і республикалық меншікте, 191-і коммуналдық меншікте және 35-і жеке меншікте. "Қазсушар" РМК қарауында 78 су қоймасы бар, қалған 5-і сенімгерлік басқаруда
Мұздықтары
Қазақстан аумағындағы мұздықтар — жер суару мен гидроэнергетиканың басты көзі. Мұздықтар тұщы судың орасан зор қоймасы. Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясы География институтының ғалымдары республика мұздықтарының каталогын құрастырды. Соның нәтижесінде Қазақстанның тау мұздықтарының картасы жасалды. Қазақстан жерінде қазіргі мұздықтары таралған аудандары шығыс және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы - Алтай, Сауыр жоталары, Жетісу Алатауы, Қырғыз Алатауы, Іле Алатауы, Күнгей Алатау, Теріскей Алатау жоталары. Республиканың барлық тауларында 2724 мұздық бар. Олардың алып жатқан ауданы - 2033,3 км². Бұл мұздықтардағы мұздың жалпы көлемі 100 км3.
Су тұтыну
2014-2016 жылдары Қазақстанда жыл сайынғы су тұтыну көлемі орта есеппен 22,5 км3 құрады, оның 95 % — ы жер үсті сулары. Өнеркәсіптік қажеттіліктерге арналған су 5,23 км3 немесе суды тұтынудың жалпы көлемінің 25% құрады. Негізгі тұтынушылар-жылу энергетикасы, түсті металлургия, мұнай өнеркәсібі кәсіпорындары. Ауыл шаруашылығындағы суды тұтыну-12,1 км3, ол толығымен қайтарымсыз, барлық судың 98% - ы суару үлесіне жатады[2].
Суды тұтынудың жалпы құрылымында ауыз суды пайдалану 4-5 аспайды %[2].
Су көздері
Қазақстан аумағын шартты түрде сегіз су шаруашылығы бассейніне бөлуге болады[3]:
- Арал-Сырдария су шаруашылығы бассейні
- Балқаш-Алакөл су шаруашылығы бассейні
- Ертіс су шаруашылығы бассейні
- Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейні
- Есіл су шаруашылығы бассейні
- Нұра-Сарысу су шаруашылығы бассейні
- Шу-Талас су шаруашылығы бассейні
- Тобыл-Торғай су шаруашылығы бассейні
Сілтеме
- Водные ресурсы КазахстанаМұрағатталған 13 мамырдың 2008 жылы.
|
Бұл — Қазақстан географиясы бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
Дереккөздер
- ↑ Қазақстан Энциклопедиясы
- ↑ a b https://newecodoklad.ecogosfond.kz/2016/voda/ (ru-RU).(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ § 28. Экономическая оценка водных ресурсов Казахстана – Opiq. Тексерілді, 17 тамыз 2020.
| ||||||||||||||||||||||
